Büyük Kafkas sürgününde Osmanlıya gelen çerkeslerden bir kısmı imparatorluğun hudut bölgelerine yerleştirildi. Balkanlarda ve Küçük Asya’da Osmanlının ileri karakolları oldular (Şimdiki Türkiye, Suriye, Lübnan, ürdün, Irak ve İsrail’de). Bu arada bir kaç çerkes köyü de Filistin’de kuruldu.

Bölgede yaşam koşulları ağırdı; birçok göçmen hastalıktan ve açlıktan öldü. Köylerden biri (Keysariya yakınındaki Raba) dağıldı. Geriye iki köy kaldı: Bugün yaklaşık 3 bin kişinin yaşadığı, 10 bin dönüm araziye sahip  Kfar-Kama(Şapsığ) ve bundan daha küçük olan 1000 nüfusa sahip Reyhaniye(Abzeh)… Bu köylerin sakinleri 1878’de Balkanlardan Orta Doğu’ya göçürülmüşlerdir. Israil‘in kuzeyinde yer alan bu iki köyden Kfar-Kama Yahudi yerleşim birimleriyle daha iç içe iken; Reyhaniye Arap yerleşim alanlarına daha yakındır.

 

İSRAİL’E DAHİL OLMALARI…

1920’de Büyük Britanya yeni bir Arap devleti olan ürdün’ü kurunca çerkeslerin bir kısmı Emir’in hakimiyeti altına girdi; Halil’deki bu iki köy ise mandayla yönetilen Filistin’de kaldı. Daha sonra 1948’de İsrail’e dahil oldular. İsrail çerkesleri bağlarının 1948’de koptuğu ürdün’deki akrabalarıyla serbestçe iletişim kurma imkanını daha birkaç yıl önce kazanmışlar; Suriye’deki soydaşlarıyla ise bağları hala kopuk.

 

ANAYURT BAĞLANTILARI

İsrail çerkesleri ata yurtlarına da oldukça bağlılar. Turist olarak çok sık Kafkasya’ya gidiyorlar. Hatta kendi durumlarıyla kıyaslayarak halklarının gelenek ve kültürünü kendilerinin, yani göçmenlerin torunlarının daha iyi koruduğunu söylüyorlar.

 

GELENEK

İsrail çerkeslerinin sorunu sayılarının az olması; bu kadar küçük bir etnik grubun kendini koruması oldukça zor. Ama bu yöndeki gayretleri çerkesleri içe kapanmak, tutucu olmak zorunda bırakmamış. Aksine, ülkenin yaşamına herkesle eşit ölçüde katılıyorlar ve yardımlaşma, konukseverlik gibi en güzel geleneklerini koruyorlar. Ancak başka inançtan olanlara karşı nefreti, kan davası ve kadınların eşitsizliğini reddetmişler.

çağdaş açık toplumun ayıpları olan uyuşturucu, alkolizm, hırsızlık burada bilinmiyor.

çerkesler geleneklerini de iyi koruyorlar: Birçok kişi düğünlerde hala kama ve kılıçlarla süslenmiş geleneksel kıyafetlerini giyiyor. Düğün gelenekleri geçmişin ve bugünün bir sentezi. Başlık kalmış, ancak bir yük değil sembol olarak. Yeni evlilerin bankadaki ev ipoteğini her iki taraf birlikte ödüyor.

Kfar Kama Belediye Başkanı simgesel olarak İsrail'deki bütün çerkesleri temsil ediyor. Belediye gönderinde, İsrail bayrağı, yerel konsey bayrağının yanında bir de Adige bayrağı dalgalanıyor. Köy girişinde bütün ziyaretçileri ‘at üzerinde üzerinde bir çerkes savaşçısı’ figürü olan tabela karşılıyor. Tabela Arapçaya ek olarak kiril harflerini de içeriyor. Halil’deki bu çerkes köylerinde Kiril harfleriyle yazılmış, İbranice ve Arapça çevirisi olan tabelaları görmek yabancılara oldukça ilginç geliyor. Okul, kütüphane, kulüp.. anlamlarına gelen ve çok sayıda ünsüzden oluşan uzun Adigece sözcükler tabelalar haline getirilip pek çok yere asılmış.

 

EŞİT VATANDAŞLAR

İsrail çerkesleri kültürel özgünlüklerini korudukları, yüksek yaşam düzeyine sahip demokratik bir ülkenin vatandaşları oldukları için memnunlar. çerkesler İsrailde diğer vatandaşlarla eşit haklara sahipler: Seçimlere katılıyorlar, vergi ödüyorlar, orduda hizmet ediyorlar. Yahudilerin yaptığı gibi onlar da memurları ve hükümetin politikalarını eleştiriyorlar.

çerkeslerin her zaman hem Araplarla, hem Yahudilerle iyi ilişkileri oldu. İsrail Ordusu’nda ve iç güvenlik teşkilatında görev alabilmeleri sebebiyle ağırlıklı olarak bu mesleklere yöneldiler. İsrail’de askerlik çerkes erkekleri için temel bir meslek olmuş durumda. öyle ki, Kfar-Kama’nın, ihtiyaç olduğu takdirde, komutanı ve subaylarıyla birlikte bir askeri alay çıkartabileceği belirtiliyor. İsrail ordusunda albay rütbesinde birkaç çerkes bulunuyor.

İsrail devleti çerkeslere oldukça güveniyor. (Sadakat, zaten çerkeslerin bilinen bir niteliği. Osmanlı döneminde Sultana da aynı şekilde fedakarca hizmet etmişlerdi. Bugün ürdün’de yaşayanlar Krala aynı şekilde sadıklar. Hatta Bedevilerle birlikte Kralın muhafız birliğini oluşturuyorlar.)

Sosyal hayatları zengin. Komşu dil gruplarının düğünlerine gidiyorlar, spor karsılaşmalarına katılıyorlar.

Kfar Kamalılar, bölgenin doğal özelliklerinin korunmasına katkıda bulunmalarından dolayı köylerinin İsrail Devleti çevre ödülü’nü aldığını gururla anlatıyorlar.

Bu küçük topluluk İsraildeki toplumsal yaşamla bütünleşirken ulusal kimlik ve lisanlarını korumakta da çok başarılı olmuş. Yahudilerden farklı bir dine mensup olmaları İsrail çerkeslerini ciddi anlamda bir asimilasyondan korumuş.

EĞİTİM

İsrailli çerkesler, kendi lisanlarının bir yazıya sahip olduğunu 1958'de Kfar Kamalı bir öğretmen sayesinde öğrendi. Sovyetler Birliği’nden Adigece yayınlar getiren öğretmen, önce kendisi okuma yazmayı öğrendi; sonra da yaz aylarında başkalarına öğretti. Ardından toplum bunu eğitimde kullanmak için harekete geçti. çerkesce eğitimin başlaması için Milli Eğitim Bakanlığı’na müracaat ettiler. 1971'de Bakanlık, çerkesce’nin okullarda öğretilmesini kabul etti. Köy okulları açıldı ve Michigan'dan profesör John Catford davet edilerek iki ay boyunca dilbilgisi teknik eğitimi vermesi sağlandı.

çerkesce köy okulunda zorunlu ders durumunda. 6, 7 ve 8’inci sınıflar haftada 2 saat çerkes Lisanını öğreniyor. Rutin olarak ufak değişikliklerle Arapça, çerkesce, İngilizce ve İbranice eğitim de yapılıyor. Köy okulunu bitirdikten sonra, Arap yerleşimlerine daha yakın olan Reyhaniyeliler çoğunlukla Arap okullarına devam ediyorlar.

Kfar Kamalılar ise 1978'de eğitim lisanlarını Arapça'dan İbranice'ye kaydırma kararı aldılar. Reyhaniyeliler Arapça'yı esas aldılar ama üst derecede bazı konuları öğrenmede onlar da İbraniceyi tercih ediyorlar.

1994’te Eğitim bakanlığı Kafkasya'dan getirilecek bir öğretmeni finanse etmeyi kabul etti ve ilk iki sınıfın müfredatına bir de 2 saat çerkes şarkıları eklendi.

Fakat haftalık iki saat çerkesce eğitim çok etkili olmuyor. Sonunda güncel materyal eksikliğinden dolayı çerkesce okuma yazma işi devam ettirilemiyor.

 

DİL

Kafkasya’da Ruslaştırma yıllarında kirlenen çerkes dilleri yoksullaşıp, pratikte yavaş yavaş yok oluyor. Kafkasya’dakiler için Adigece ikinci dil konumunda iken, İsrail çerkesleri için böyle değil. çerkesce 1. dil konumunda. Kfar Kama ve Reyhaniyeliler aralarında daima çerkesçe konuşuyorlar; sadece yabancılarla İbranice, Arapça veya İngilizce iletişim kuruyorlar.

Hayfa üniversitesi’nde yapılan bir araştırmaya göre, İsrail çerkesleri anadilleri konusunda oldukça duyarlılar. üniversitedeki çerkes öğrenciler arasında yapılan anketlerde hepsi anadillerinin çerkesce olduğunu söylüyorlar. İbraniceyi ikinci lisan, Arapçayı ise 3. lisan olarak görüyorlar.

çerkesler öğrencilere yönelik yapılan ankette yöneltilen bazı sorular ve karşılığında alınan cevaplar şöyle sıralanıyor (Sorular, lisanların kullanım önceliğini belirlemeye yöneliktir):

 

* Evde en çok hangi lisanı kullanırsın?

çerkesce: 66 öğrenci, (%96)

İbranice   : 5  öğrenci (% 7)

Arapça    : 1 öğrenci (% 1)

 

*Okulda en çok hangi lisanı kullanırsın?

çerkesce: 52 öğrenci (% 75)

İbranice : 20  öğrenci (% 29)

Arapça    : 4 öğrenci (% 6)

 

* Sokakta en çok hangi lisanı kullanırsın?

çerkesce: 69 öğrenci (% 100)

İbranice : 1  öğrenci (% 1)

 

* Ailen, evde hangi lisanları konuşur?

çerkesce: 68 öğrenci (%99)

İbranice : 44 öğrenci (%64)

Arapça    : 28 öğrenci (% 41)

İngilizce :   7 öğrenci (% 10)

Diğeri      :   1  öğrenci (% 1)

 

* Sen, evde hangi lisanları konuşursun?

çerkesce : 65 öğrenci (% 94)

İbranice : 45 öğrenci (% 65)

Arapça    : 22  öğrenci (% 32)

İngilizce : 10  öğrenci (% 15)

Türkçe    :   1   öğrenci (% 1)

 

* Sen, hangi lisanlarda okumayı tercih edersin?

İbrani      : 46 öğrenci (% 68)

İngilizce : 14 öğrenci (% 21)

Arapça    : 11  öğrenci (% 16)

çerkesce : 10 öğrenci ( % 15)

 

* Hangi lisanlarda şarkıları dinlemeyi seviyorsun?

İngilizce : 44 öğrenci  (% 65)

İbranice : 26 öğrenci (% 38)

çerkesce : 17  öğrenci (% 25)

Arapça    : 10  öğrenci (% 15)

Türkçe    :   1  öğrenci (% 1)

 

Bu veriler açıkça göstermektedir ki çerkesler için çerkesce, evde ve caddede kullanılan anadildir. İbranice ise ikinci sırada gelmektedir.

İsrail çerkeslerinin lisanlarına sadakati, diasporadaki en büyük nüfusu barındıran Türkiye çerkesleriyle kıyaslanamayacak kadar yüksektir.

 

Kaynaklar:

      -     İsrail çerkesleri: Yaşamın bir yolu olarak çokdillilik; Yazanlar: Isabelle Kreindler, Marsha Bensoussan,

            Eleanor Avinor- Hayfa üniversitesi; Chen Bram-Kudüs İbrani üniversitesi Truman Enstitüsü.

      -    Yakındoğu’nun çerkesleri, Kudüs, Semyon çertok, çev: Murat Papşu.

      -    Circassians in Israel, Edris Abzakh.:  (www.e-circassian.com)

      -    Jewish Agency for Israel, May 2001, Talia Carman,.

      -    Muslim revivalism and the emergence of civic society. A case study of an Israeli-Circassian

           community, Chen Bram, Central Asian Survey (March, 2003) 22(1), 5–21

     -     Haaretz.co.il / 08/02/2004