|
KARAÇAY ÇERKES CUMHURİYETİ
Resmi Dil : Rusça, Karaçayca, Adıgece, Abazaca, Nogayca,
Başkent : çerkessk
Cumhurbaşkanı : Batdıyev Mustafa Azteraliyeviç
Yüzölçümü : 14 100 km2
Nüfus : 439 470
Din : Hıristiyan, İslam
 CUMHURİYETİN YAKIN TARİHİ12 Ocak 1922'de Rus SFSC'ne bağlı "Karaçay-çerkes özerk Oblastı" adıyla kuruldu.
26 Nisan 1926'da merkezi Karaçayevsk kenti olan "Karaçay özerk Oblastı" ve çerkessk merkezli "çerkes Ulusal Okrugu" biçiminde bölündü.
30 Nisan 1930'da "çerkes özerk Oblastı" adını aldı.
1943'te Nazi Almanyası ile işbirliği yaptıkları gerekçesiyle Karaçayların tümü Kazakistan'a ve kısmen özbekistan'a sürüldü. Karaçay özerk Oblastı da lağvedilip toprakları Gürcistan'a eklendi ve bu topraklara Svan göçmenler yerleştirildi.
1956'da saygınlıkları geri verilen Karaçayların anayurtlarına dönüş izni çıktı ve eski Karaçay topraklarını da kapsamak ve merkezi çerkessk kenti olmak üzere, 9 0cak 1957'de "Karaçay-çerkes özerk Oblastı", 1926 öncesinde olduğu gibi, "Karaçay" ve "çerkesya'"nın ikinci kez birleştirilmesiyle, yeniden oluşturuldu. Svanlar da Gürcistan'a geri gönderildiler. "Karaçay-çerkes Oblastı" 3 Temmuz 1991'de Cumhuriyet statüsüne yükseltilerek Karaçay-çerkes Cumhuriyeti adını aldı. Rusya Federasyonu’nu oluşturan Cumhuriyetlerden biridir.
YöNETİM
Karaçay-çerkes parlamentosu 75 milletvekilliğinden oluşur. 29 Mart 2004 tarihinde seçilen parlamento işbaşında bulunuyor.
İşbaşındaki hükümetteki görev bölümü şöyle:
Devlet Başkanı : Batdıyev Mustafa
Devlet Başkanı Yardımcısı : Moldovanova Vera
Parlemento Başkanı : Smorodin Sergey
Parlemento Başkan Yrd : Habov Ruslan
Başbakan : Kardanov Alik
Başbakan 1inci Yrd : Goçiyaev Boris
Başbakan Yrd : Suyunov Canibek
Başbakan Yrd : Strigina Valentina
Başbakan Yrd : Urçukov Muharbiy
İçişleri Bakanı : Osyak Nikolay
Sağlık Bakanı : Habçayev Umar
Kültür Bakanı :Vorokov Ramazan
Eğitim ve Bilim Bakanı : Şapovalova İrina
çevre Bakanı : Thakohov Boris
Sanayi ve Enerji Bakanı : Bronivitskiy Vladimir
Tarım ve Köyişleri Bakanı : Laypanov İshak
Bsn- Enf. ve Uluslararası İlşk. Bak : Kazakov Valeri
çalışma. ve Sosyal Güv. Bak. : Aslanukov Ruslan
Maliye Bakanı : Katçiyev İsmail
Ekonomi Bakanı : Eskindarov Aleksey
Turizm,Spor Ve Beden Eğt. Bakanı : Tambiyev Ruslan
 İDARİ BİRİMLER VE YERLEŞİMCumhuriyetin başlıca yerleşim merkezleri, Başkent çerkesk, Karaçayevsk, Teberda, Arxhız, Kurcinuvo, Elbruzski, üst-Ceguta, Erkin-Şahar, Udarnıy'dır. Daha küçük yerleşim yerleri ise pek çoktur.
Bölgenin asıl yerlileri Adigeler olup, diğer gruplar daha sonra bu bölgeye yerleşti. 1830-38 yılları arasında bölge büyük ölçüde Rus istila ve denetimine girdi. Kuban ve Laba ırmakları arasında bulunan ve çerkeslerce Base Ovası (Base Gubğo) denilen büyük bir alan çerkes ve Abaza nüfusundan temizlendi. Bu nüfusun küçük bir kısmı Kabardey'den getirilen göçmenlerle takviye edilerek, Büyük ve Küçük Zelençuk ırmakları vadilerine, yani şimdiki yerlerine yerleştirildi. çerkesler Kabartay ve Besleney lehçelerinde konuşurlar.
Jako (Alesçırey), Aliberdukovsk (Hağundokhuey), Habaz (Khasey Hable), Zeyıko (Hatoxhşıkhuey), Koşhable, Yincigişxue, Besleney, Vak'ojıle (Doxhşıkhuey), Adığe Hable, Yersakhon (Abaza Hable), Baralki, Humara (Abıkkuhable) köyleri Adığe yerleşim birimleridir.
Karaçaylar ise, güneydeki dağlık kesim vadilerinde yaşıyor iken, 1944'te Kazakistan'a sürüldü. 1957 yılında geri dönen Karaçaylar’ın çerkessk kentine, Adıge, Rus ve Abaza köyleri ve çevrelerindeki yerlere yerleşimine de izin verildi. Karaçaylar, Nogaycaya ve Balkarcaya yakın bir Türk lehçesi konuşurlar. Ama Karaçayca ile Balkarca aynı yazı dilini paylaşır, bu nedenle bu dile Karaçay-Balkar dili de denmektedir.
Hurzuk, Kart Curt, Uçkulan, Teberda, Elbrusski, Duvut, Cazlık, Mara, Novi Karaçay, Kumuş, Sarı Tüz, Pravukubansky, Krasnogorskaya, Cöbetey, Eltarkaç, Kızıl Kala, Pervomayskoe, üçköken, Krasnıy-Kurgan, Hasavut, Maruha, Zelençuk, Darzus, Arhız, Karaçay yerleşim birimleridir.
Abhazların ulusunun ortaya çıkması, M.S. 8. yy'da tarih sahnesine çıkan Apsil, Abazg, Sanıg ve Misimyan adlı boyların konsolidasyonu ile gerçekleşmiştir. Kuzey-Batı Abhazya'da Bzip nehrinden Tuapse'ye kadar uzanan bölgede yasayan Abazgların, Abaza ulusunun doğması sürecinde odak noktası oldukları kabul edilir. Abazinler, 13.-14. yüzyıllarda Kuzey Kafkasya'ya göç etmiştir. Kuzeye yönelen Aşuwa (Tapanta) Abazaların göçünü Aşkarawa Abazaların göçü takip eder. Abazalar, çerkezler ile birlikte kuzey batıdaki Küçük ve Büyük Zelençuk ırmakları vadilerini kapsayan Habez, Adıge-Hable ve Abaza rayonları ile çerkessk'te yaşar.
Gum Lowkıt, Koydan, Kubina, Psıj, Kara Pago, Alburğan (Biyberd), Yincig çık'uın, T'ap'ant'a, Abaza Hable, Malo Abazinski, Staro Kubinsk, Novo Kubinsk, Apsuwa köyleri Abaza’dır.
Abazalar için oluşturulan ve 30 Haziran 2006’da resmen tanınan Abaza Rayonu’nun kuruluş çalışmaları sürmektedir. (Geniş bilgi bu bölümün sonunda.)
Nogaylar Kuzey Kafkasya'da yaşayan halklardan biridir. Nogaylar isimlerini Altın Ordu tarihinde önemli bir rol üstlenen, birçok boyu etrafında toplayıp, zamanla bütün iktidarı ele alan, hanları istediği gibi değiştiren ve bu şekilde kırk yıl boyunca Deşt-i Kıpçak'a hükmeden "Nogay" adlı komutandan almışlardır. Yaşadıkları alanlar oldukça dağınıktır. Nogay Türklerinin yaşadıkları yerler; Rusya Federasyonu'na bağlı Karaçay çerkez Cumhuriyeti, Stavropol ve Dağıstan'dır. Nogaylar Karaçay çerkes’te kuzeydeki Adıge-Hable rayonunun kuzey düzlüğündeki 5 köyde, Yerkin Halk, Yerkin Yurt, Adil Halk, Kızıl Togay, Yerkin-Şahar yoğun olarak barınmaktadırlar.
8 Ekim 2006 tarihinde yapılan referandum sonuçları doğrultusunda Nogay Rayonu’nun kuruluş çalışmaları sürmektedir. (Geniş bilgi bu bölümün sonunda.)
Kafkasya’nın işgal sürecinden sonra 1860'larda bölgeye iskan edilen
Ruslar ise başkent çerkessk dışında, batıdaki Zelençuk ve Prikuban rayonlarında yaşar.
Karaçay çerkes’te ayrıca Ordjonikidzevski ve Kosta Hetagurova isminde iki de Oset köyü vardır.
Abaza Rayonu
Abaza Rayonu’nun oluşturulması konusu ilk kez Abaza halkının, “Rusya'nın sayıları az olan halkları”na dahil edilmesinin ardından gündeme geldi. Sayıları az olan halklara dahil edilmesinin ardından Abazalar, Rusya kanunları uyarınca varlıklarını ve kültürlerini devam ettirebilmek için bir takım haklar kazandılar. Bu haklardan biri tarihi topraklarında yaşama hakkı.
Karaçay-çerkes’te 25 Aralık 2005’te yapılan referandumun ışığı altında Rusya Federasyonu hükümetinin 1 Haziran 2006’da aldığı karar çerçevesinde Karaçay-çerkes Parlamentosu Anayasa’nın cumhuriyetteki idari bölgelerle ilgili 62. maddesinin 1. fıkrasında değişiklik yaparak, sekiz olan idari bölgelere Abaza Rayonu’nu da ekledi. Abazaların yaşadığı yerler, 30 Haziran 2006’da idari bölge olarak resmen tanındı. Tamamen oluşturulması için 1 Ocak 2009’a kadar geçiş süreci tanınan Abaza bölgesinin merkez yönetimi İnjiç-çukun kasabasında olacak. Referandumla yeni oluşturulan Abaza bölgesinin Abazaların toplu olarak yaşadığı ve Prikuban, Habez ve Ust-Cegutin bölgelerine bağlı Kara-Pago, Psıj, İnjiç-çukun, Elburgan ve Kubina kasabalarından oluşması öngörülüyor.
Abaza Rayonu, Abazaların toplu olarak yaşadığı ve ülke coğrafyasının yüzde 2’sine tekabül eden 300 kilometrekarelik bir alanda kuruldu. Toplam nüfusun yüzde 7,4'ünü oluşturan 32 bin civarındaki Abaza’nın sadece 15 bini yeni oluşturulan bölge sınırları içinde yaşıyor.
Abaza Rayonu 1 Ocak 2009’da işlevsellik kazanacak.
Nogay Rayonu
Karaçay-çerkes Cumhuriyeti’nde Nogaylar için de bir Rayon oluşturulması çalışmaları sürüyor. Nogay bölgesini oluşturacak 5 yerleşim biriminde 8 Ekim 2006 tarihinde yapılan referandumda seçmenlerin yüzde 94'ü bölgenin kurulmasından yana oy kullandı. Nogay bölgesi olarak birleştirilmesi planlanan ve 10 bin seçmenin bulunduğu beş yerleşim merkezinde oylamaya katılım oranı yüzde 88.2 olarak gerçekleşti.
 Nogay Rayon’unu oluşturacak İkon-Halk, Adil-Halk, Erkin-Yurt, Erkin-Halk ve Erkin-Şahar köyleri şimdiye kadar Adıge Hable bölgesine bağlıydı. 2002 sayımına göre Karaçay-çerkes Cumhuriyeti’nde nüfusun % 3,4'ünü oluşturan 14 bin civarında Nogay yaşıyor.
Karaçay çerkes Cumhuriyeti’ndeki tek şeker fabrikası Erkin-Şahar’da bulunuyor. Cumhuriyetin en verimli topraklarının bulunduğu Nogay Bölgesinden, Stavropol Bölgesi yerleşimi Nevinomısk ile Karaçayevsk Bölgesi yerleşimi Ust-Ceguta’yı birleştiren demiryolu geçiyor.
Nogay Bölgesi, Karaçay-çerkes’in 10. Rayonu olacak.
NüFUS
KARAçAY-çERKES CUMH. Nüfus Bileşimi – 2002
Not: ı. Nüfusu 1000’in altında olanlar “diğer” hanesine dahil edildi.
Nüfusu 2002 senesinde yapılan sayıma göre, 439.470'dür. Nüfusun % 44'ü kentli, % 56'sı köylüdür. 1959 yılından beri Rus nüfus sayısı ve oranı düşmekte, diğer dört grupun,özellikle Karaçaylarınki artmaktadır.
2007 yılının ilk altı ayında doğum oranı 11.9 oldu ve 2327 bebek dünyaya geldi. Yetkililer doğum oranındaki bu yükselişin cumhuriyetin ekonomik ve sosyal düzeyinin artmasına bağlı olduğunu belirtiyorlar. Karaçay-çerkes Cumhuriyeti çalışan ya da çalışmayan her anneye doğan her çocuk başına 3000 ruble (120$) yardımda bulunuyor. Bunun dışında Habez bölgesindeki çerkes işadamları, çerkes halkının gelişimi için bir fon kurmuşlardı, bu fonun önemli konularından birisi ise doğum oranını arttırmak için ailelere çocuk başına parasal destekte bulunmak. Doğan çocuk başına 10 000 ruble( 400$) veren fon 7 nüfusu geçen ailelere bu sefer çocuk başına 100 000 ruble(4 000 $) daha destekte bulunuyor. Doğum oranlarına bakılınca fonun bu konuda başarılı olduğu ortaya çıkıyor.Habez bölgesi bu yıl 15.4 lük doğum oranı ile cumhuriyetin diğer bölgelerini geride bıraktı.Cumhuriyetin üst-Cegutinskom ve Karaçayevsk bölgeleri de yüksek doğum oranına sahip. Cumhuriyette doğum oranından yüksek olan ölüm oranı, 2006 yılından beri doğum oranının altında kalıyor.
DİL
Cumhuriyeti oluşturan 5 halkın dili de resmi dildir, okullarda okutulur, Karaçay-çerkes Devlet üniversitesi'nde incelenir ve öğretilir. Yine bu beş topluluğun dilinde gazete, dergi, kitap yayını vardır
EKONOMİ
Karaçay-çerkes Cumhuriyeti'nde hayvan (koyun-sığır) üretimi ve tarım ekonominin ana ögelerini oluşturmaktadır. Kuzey düzlükleri ile verimli vadilerde sulama ile yoğun tarım yapılır. Kuzeyden güneye doğru gidildikçe tarım alanları azalır. Yerini otlaklar ve hayvancılık alır. Hayvancılığın gelişmesine paralel olarak özellikle Karaçay bölgelerinde yün, elişi örgü yapma adeta bir sektör halini almıştır.
Daha kuzeyde, ovalarda tahıl, mısır, meyve, sebze yetiştirilmektedir. Karaçay-çerkes'te ağır endüstri kuruluşları yok denecek kadar azdır. Küçük gıda endüstrisi işletmeleri, deri ayakkabı, çanta, valiz üreten bir fabrika ve kiremit tuğla fabrikaları bulunmaktadır. Karaçay-çerkes Cumhuriyeti'nin dağlık olan güney bölgesi turistik bölgedir.
MODERN EDEBİYAT
Karaçay Edebiyatı:
Karaçay yazılı edebiyatının kuruluş dönemi Kasbot Koçhar, Appa Canibek ve İsmail Semen gibi halk şiirinin son temsilcileri ile dönemin çarlık Rusyası okullarında, İstanbul ve Dağıstan medreselerinde tahsil görerek yurtlarına dönen İslam Kırımşavhal, İsmail Akbay, İslam Hubiy, Umar Aliy, Ashat Bici, İsmail Karaköt, Azret örten ve Hasan Appa gibi Karaçaylı genç eğitimcilerle başlamıştır. Kuruluş döneminin şairleri, başta İssa Karaköt ve Azret örten olmak üzere, Davut Baykul, Abdulkerim Batça, Hasan Bostan ve diğerleri yeni gelen Bolşevik ve sonrasındaki Sovyet düzeninin iyiliğini, rahatlığını, fakir halkın ihtilali nasıl sevinçle karşıladığını anlatan coşkulu şiirler yazmışlardır. 1927 yılında İslam Hubiy’in başkanlığında Abidat Botaş, Magomet Dışekov ve Halid Astejev’in kurucu üyeliğinde “Karaçay-çerkes Yazarlar Birliği” kurulmuştur. Bu derneğin Karaçay yazılı edebiyatının gelişmesinde büyük katkısı vardır. Kuruluşun şiir bölümünü İssa Karaköt ile Ashat Bici, nesir bölümünü Abdulkerim Batça, tiyatro ve piyes bölümünü de Gemma Geben ile Abitat Botaş yürütmüşlerdir. Bu dönemde ortak hazırlanan “Almanak-Karaçay Sovyet Sanatı ve Edebiyatından örnekler”, Karaçaylı şairlerin müşterek hazırladıkları “Şarkılar ve Maniler”, “Şarkılar ve Şiirler, “Şiirler ve Şarkılar” adlı kitaplar yayımlanmıştır.
Bu dönemde, “Kara Kübür” [Kara Sandık] adlı romanın müellifi Hasan Appa dikkat çekmektedir. Hasan Appa’nın yazılı Karaçay edebiyatındaki asıl önemi ve şöhreti 1935 yılında yayımlanan meşhur “Kara Kübür” [Kara Sandık] adlı üç ciltlik romanıyla teşekkül etmiştir. 1940-1960 yılları döneminin belli başlı şair ve yazarları arasında, Umar B. Aliy, Abdulkerim Baykul, Şaharbiy Ebze, Tohtar Borlak, Magomet Orus, Halimat Bayramuk, Osman Hubiy, Azret Semen, Azamat Süyünç, Seyit Laypan, Magomet çotça, Magomet Hubiy, Nasu Abayhan adları sayılabilir.
Bu dönemin en önemli özelliği, 1930'lu yılların ortalarında seslerini duyurmaya başlayan Halimat Bayramuk, Osman Hubiy ve Azret Semen gibi genç edebiyatçıların yazılı Karaçay edebiyatına yeni bir çizgi getirmeleridir. Halimat Bayramuk ve Osman Hubiy ile bu dönemin diğer yeni edebiyatçılarının şiirde ve nesirde olgun eserler vermeye başladığı sırada, 2 Kasım 1943 tarihinde Karaçay Türkleri top yekün Orta Asya’nın muhtelif bölgelerine sürgün edilmişlerdir.
1960-1970 yılları arası dönemde, Karaçayların Orta Asya’daki sürgün hayatı sona erip Kafkasya’ya dönmelerinden sonra; Halimat Bayramuk, Osman Hubiy ve Azret Semen gibi önde gelen edebiyatçılar, Karaçay edebiyatını büyük bir heyecanla yeniden kurma çalışmalarına başlamışlardır.
Bu dönemde eskilerle birlikte yeni edebiyatçılar da yetişmeye başladı. Yeni şair ve yazarların arasında Nazir Hubiy, Kulina Sılpagar, Husey Cavba, Bilal Appa, Mussa Batça, Nazifa Kagıy, Azret Akbay, Albert özden, Mediha Şaman, Baydımat Keçeruk’un adları sayılabilir.
1970-2000 yılları arası dönemin başlarında verilen edebi eserlerin en belirgin özelliği, konuların toplumsallıktan bireyselliğe kaymasıdır. SSCB’de M. Gorbaçov ile başlayan açıklık siyasetiyle birlikte, 1980’lerin sonlarından itibaren Karaçay edebiyatında da değişmeler yaşanmıştır. Son on yıllık dönemde, bilhassa şiirde millî değerler ve milliyetçilik ön plana çıkmıştır. Bu dönemin yeni edebiyatçıları arasında; Bilal Laypan, Dina Mamçu ve Fatima Bayramuk adlarını sayılabilir. Abaza Edebiyatı:
Abazalar Khaberdey, Abzex, Şapsığ, Bjeduğ gibi Adığe boyları arasına karışarak yerleşmesi sonucu bu boylarla yakınlıkları artmıştır. Abaza dili ile Adığece birbirinden sözcükler, deyimler alarak, birbirlerini zenginleştirerek zamanımıza ulaşmıştır. Abazaca, Abhazca ile aynı kökten olmasına karşın, gelişen Abaza Edebiyatı, dokusunu ve tadını Adığe edebiyatına yakın bir biçimde oluşturmuştur.
Abaza dilinin eğitim ve edebiyat dili haline gelmesinde, ilk Abaza yazılı edebiyat yapıtlarının yayınlanmasında, Abaza Kültür ve Edebiyat dünyasının mimarı, büyük eğitimci Tobil Talustan, sözlü edebiyatın bu katı gerçekçiliğini yapıtlarına aynen yansıtmıştır.
İlk yapıtlarından olan "Zuli" 1927 yılında yayınlanmıştır. Kitabın bölümleri, "Zuli, Zarila, İşçi ve çiftçi, Marje, Okul, Warad"dır. Talustan, Karaçay-çerkes sınırları içerisinde yaşayan tüm çerkeslere seslenebilmek amacıyla yazdıklarını önce Adığece yazmış, sonra Abazaca çevirmiştir.
Abaza Edebiyatındaki yalın ve gerçekçi üslup, Talustan sonrası ürünlerde de süregelmiştir. Tobil İsmail aynı biçim ve geleneği "Azamat, Dağların Karanlığı, Dağlardaki şafak, Dağlardaki Aydınlık" adlı romanlarında sürdürmüştür.
Jır Hamid bu biçim ve özelliğe bağlı kalmakla beraber, Adığe öykülerinde olduğu gibi, Abazin hikaye ve romanlarında da süslü anlatımın öncülerinden olmuştur. Bunda, belki de Jır Hamid'in Khaberdey dilini yazı dili olarak çok iyi bir biçimde kullanmasının da etkileri vardır. Hamid, Talustan' dan sonra Abaza Edebiyatının ikinci temel taşıdır. Talustan'ın işlevini, kaldığı yerden o sürdürmüştür. Başlıca yapıtları "özgürlüğü Olmayan Kadınlar, Oğlunun Kahramanlığını Anaya Göstermediler, Küt Burunlu Prens, Mutlu Karşılaşma, Doğru Yoldan, Yeni Deniz, Toprağımın Halkı, Ateşten Diken" ve öldüğü 1972 yılında yayınlanan "Güneşin Uyandırdıkları"dır.
Abaza Edebiyatının ikinci kuşak yazarları arasında Jır Hamid, Tseykhua Basarbiy, Tobil İsmail gibi Talustan'ın ilk öğrencilerinden sonra, aynı edebiyat geleneğini sürdüren ve büyük romanlar veren Cıguatan Kali, Ozan ve Yazar Thaytsıukh Bemırza, Agırba Cemalettin, Brat Kuşuk, Tanbiy Ali, Lağuç Cemalettin, ç'ık'ıt'u Mikael, Tlabıça Mira, Dağujey Muhammet, Şhay Katya, Agaçe Muhammet, Meremkhul Alimırza, Pışmaxue Abubekir, Şarmat Maharbiy gibi sanatçılar Abaza dilini işleyerek sayısız şiir, tiyatro, roman, öykü ve benzeri edebiyat ürünlerini vermişlerdir.
T'ıgu Vladimir, Adzınba Nazir, Tobil Melbahue Nuriye, Khılış Rauf, Yekba Nazir, Meremkhuıl Vladimir gibi gramer, sözlük çalışmaları, destan derlemeleri, pedagojik yapıtlar yayınlayan yeni kuşak yazarlar da Abaza Edebiyatının daha da gelişmesi ve kökleşmesi için sağlıklı adımlarla kendilerinden önce gelen sanat adamlarının yolunda ilerlemektedirler. Nogay Edebiyatı
Nogay Edebiyatı, günümüzde Karaçay-çerkes Cumhuriyeti ile Dağıstan'da gelişme imkânı bulmuştur. Dağıstan'da meydana getirilen eserlerde Kara Nogay ağzının etkisi görülse de edebî dil Kuban Nogaylarının kullandığı Ak Nogay ağzıdır.
Araştırmacılar, basılan eser sayısının gün geçtikçe azaldığını ve Nogay yazı dilinin geleceğinin tehlikede olduğunu belirtmektedirler.
Nogay Türkçesi ile Karaçay-çerkes Cumhuriyeti'nde daha önceki yıllarda "Lenin Yolu" adıyla çıkan bir gazete, günümüzde "Nogay Davısı" adıyla haftada iki defa basılmaktadır. Sovyet dönemindeki Nogay Türk Edebiyatı'nın ihtilâlden hemen sonra başladığını söylemek mümkündür. İhtilâlden sonra Nogayların ilk büyük edebiyatçısı Abdul-hamid Canibekov'dur. Nogay Türklerinin edebî dilinin teşekkülünde rol oynayan kişilerin başında gelen Canibekov, Nogay Edebiyatı'nın ilk taşlarını koyan, birçok ilke imza atan kişidir. Nogaylar arasında dolaşarak, Nogay halkının söz zenginliğini derleyip dört ciltlik "Söz Kaznası" adlı el yazması bir eser meydana getirmiştir.
Nazip Nogaylı (Nazip Gasri), deneme türünde eser veren yazarlardandır.
önemli edebî şahsiyetlerden birisi Fazil Abdulcalilov'dur (1913-1974). 70'li yıllara kadar yazmaya devam eden Abdulcalilov, bu kırk yıllık edebî hayatında Nogay Edebiyatı'na birçok yenilik getirmiştir. Basılmış 26 kitabı bulunmaktadır. Nogay Türk Edebiyatı'nın ilk romanı 1932'de Basir Abdullin'in yazdığı "Kır Bätirleri"dir. Basir Abdullin, Nogay Türk Edebiyatı'nda ilk piyes yazan yazarlardan biridir.
Sovyet dönemi Nogay Türk edebiyatının oluşmasını sağlayan kişilerden biri de Musa Kurmanaliyev'dir (1894-1972). Kurmanaliyev'in "Kanatlı Yürek" ve "Şöllik Tavısı" isimli iki şiir kitabı bulunmaktadır. Hasan Bulatukov, "Sovyet Dönemi Nogay Türk Edebiyatı"nın temelini atan kişiler arasındadır. Bulatukov, "Nogay Bet" romanı ve "Fatimat" piyesi ile (1932) tanınmıştır. Birçok hikâye de yazan Bulatukov, Karaçay-çerkes Cumhuriyeti'nde Ekim ihtilâlini ilk defa işlemiştir.
Aydemir Murzabekov'dur (1914-1989), Badiy Acigeldiyev (1922-1982), Salehcan Zalyandin (1924-1973), Kuruptursın Orazbayev (1924-1990), Suyun Kapayev (doğ. 1927) (Eserleri Rusça'ya ve ülkedeki diğer halkların dillerine de çevrilmiştir. Kapayev, 1995 yılında da "Karaçay-çerkez Cumhuriyeti'nin halk yazarı" seçilmiştir.), Magomet Kerimov (doğ. 1927), Yevgeniy Kalinin (doğ. 1935), Askerbiy Kireyev (doğ. 1938), Yelena Bulatukova (doğ. 1937), Aşim Sikaliyev'dir (doğ. 1938), Gamzat Acigeldiyev'dir (1939-1969), Muharbiy Avbekicev (doğ. 1940), Keldihan Kumratova (doğ. 1944), Soltahan Acikov (doğ. 1944), İsa Kapayev (doğ. 1949), Valeriy Kazakov (1948), Murat Avezov (doğ. 1951), Sofya Kalmıkova, Y. Ayıpov, Bätir Bayısov, Muharbiy Avbekicov, Acdavut Naymanov, Ramazan Kereytov, Bekbiyke Kulunşakova bilinen eser sahibi Nogay edebiyatçılardır.
SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI
*Adığe Xase – KçC
Başkan: Khadzhi-Murat Khusinovich Khatukayev
İrtibat: Pervomayskaya 45, Hotel "Kuban", 239, 369000, Cherkess – KçC
Tel: 87822 5-47-84
*Igilyk – Karaçay-çerkes Bölgesel Kamu Hayırseverlik Vakfı
Başkan: Aminat Bilyalovna SEMENOVA
Başkan Yardımcısı, Vakıf Kurulu Başkanı: Akhmat Askerbiyevich EBZEEV
İrtibat: PO Kutusu 53 Baş Posta Ofisi Cherkess/Rusya Federasyonu 369000
Tel. +7 87822 64244, 63698 e-mail: igilyk@yandex.ru
*Batı Kafkas Anatilik Merkezi
Başkan: Akhmat Askerbiyevich Ebzeyev
Rashid Tokhtarovich Khatuyev (idari direktör)
İrtibat: Glavpochtamt 53, Cherkessk – KçR 369000
Tel. (8652 65-10-62, (905 497-87-75
E-mail: zkac-kchroo@yandex.ru, ebze1@yandex.ru
*Karachay Gençliği Birliği
KçC bölgesel organizasyon
Başkan: Kharun Mudalifovich Akbayev
İrtibat: Cherkessk – KçC
Tel. 8652 96-86-94
E-mail: akharun@yandex.ru
*"Lebed" Rusya Genç Politikacılar Hareketi KçC Şubesi
Başkan: Alexey Shurygin
Sovyet 63, Cherkessk/KçC 369000
Tel. (87822 5-33-37 (iş); 4-26-41 (ev)
E-mail: lebed_kchr@mail.ru
*ALAN – Bölgesel Sosyopolitik Hareket
Başkan: Akhmat Abdulovich Katchiyev
Yardımcı: Sufiyan Uzeirovich Beppayev
İrtibat: Cherkessk - KçC
Tel: (87822 6-41-26, faks (87822 6-41-31
*Camağat - Bölgesel sosyopolitik hareket
Başkan: Soltan Saidovich Temirov
Sorumlu Sekreter: Zayneb Mussayevna Batdyeva
İrtibat: Krasnoarmeyskaya 53, 369000, Cherkessk – KçC
Tel. (87822) 5-44-64, faks 5-06-03
EĞİTİM VE KüLTüR
KçC üniversiteler ve Bölümleri:
Karaçay-çerkes Devlet Teknoloji Akademisi
Mekanik Teknoloji Fakültesi
İnşaat Fakültesi
Ekonomi Fakültesi
İşletme Fakültesi
Matematik Fakültesi
Ziraat Fakültesi
Açık öğretim Fakültesi
Karaçay-çerkes Devlet Pedagoji üniversitesi
Fizik-Matematik Fakültesi
Coğrafya Fakültesi
Filoloji Fakültesi
Tarih Fakültesi
Kimya Fakültesi
Biyoloji Fakültesi
Anaokulu öğretmenliği
Basın Kuruluşları
* Abazaşta(Abaza Yurdu), Abazaca, 1924 den beri devlet tarafından çarşamba ve cuma günleri haftada 2 kez yayınlanıyor. Tirajı 3800 ad.
* Den Respublika (Cumhuriyet Günlüğü), Rusça, resmi gazete. Hükümet ve parlamento çalışma ve kararlarını yayınlanıyor. Salı, Perşembe, cumartesi günleri olmak üzere haftada 3 kez çıkıyor. Tirajı :10.300
* Karaçay, Karaçayca, 1924 den beri devlet tarafından çarşamba ve cuma günleri yayınlanıyor. Tirajı: 9.100
* Vesti Gor(Dağdan Haberler), Rusça, özel gazete. Haftada bir salı günleri stavropol ve Karaçay–çerkes’de yayınlanıyor.
* Jıjn Karaçayevo- çerkes(Karaçay çerkes’te Hayat), Kerkezi Moskova, Cumhuriyetteki toplumsal-politik gelişmeleri irdeliyor. Tirajı: 8.000
* Nogay Davısı(Nogayların Sesi), Nogayca, devletin desteği ile haftada 2 gün çarşamba ve cuma günleri yayınlanıyor. Tirajı: 2.300
* Mk- Kavkaz, Rusça, Rusyanın Kuzey Kafkasya'ya yönelik gazetesi. Karaçay-çerkes, Kaberdey- Balkar, Kuzey Osetya, Stavropol, İnguşetya, çeçenitan da haftada bir gün yayınlanıyor. Tirajı: 15.100
* Narodi Kavkaz(Kafkasya Halkları), Rusça, 1997 den beri, haftada bir kez bölgesel olarak yayınlanıyor .
* Novaya Jıjn (Yeni Hayat), Rusça, haftada bir kez yayınlanıyor, özel gazete,
* Prpmetey, Rusça, Karaçay çerkes Komünist Partisi’nin yayın organı, haftada bir kez yayınlanıyor. Tirajı 3200.
* çerkes Xeku (çerkes Vatanı), Adigece, 1924 den beri devletin desteğinde, haftada 2 kez çarşamba ve cuma günleri yayınlanıyor. Tirajı: 4600
* çerkesk, Rusça, 1998 den beri haftada bir kez yayınlanıyor. Yerel yönetimin gazetesi, çerkesk şehri ile ilgili gelişmeleri aktarıyor. Tirajı: 5100
* Ekonomika Karaçay çerkes, Rusça, Karaçay çerkes sanayici ve işadamları birliğince haftada bir kez yayınlanıyor. Cumhuriyette ki ekonomik gelişmeleri aktarıyor. Tirajı 2000
* Ekspres Potça(Ekspres Posta), Rusça, posta hizmetlerinin anlatıldığı bir gazete, haftada bir kez posta teşkilatı çıkarıyor. Tirajı 23650
* Ya Rusiç, Rusça, Karaçay çerkes de yaşayan Slavyanların gelenekleri ve göreneklerini anlatıyor, haftada bir kez yayınlanıyor. Yayımcısı "Ross" toplumsal politik hareketi. Tirajı 1500 (Yayınına bir süre ara verdi)
-------------------------------------------
Faydalanılan Başlıca Kaynaklar:
- I. G. KOSIKOV &. S. KOSIKOVA,Kuzey Kafkasya: Sosy-Ekonomik Rehber - Rusya Federasyonu İdari Rehberi - İnsan Hakları Enstitüsü, ve Enformasyon ve Araştırma Merkezi – Moskova/Rusya Federasyonu - MEMORIAL – İnsan Hakları örgütü (kavkaz.memo.ru) - Rusya İnsan Hakları Derneği (zaprava.ru) - Rusya üniversiteler Kılavuzu (http://www.vedomostivuz.ru/) - 2007 – Rusya üniversiteler Rehberi (http://www.ed.vseved.ru/) - http://www.nartajans.net
- http://tr.wikipedia.org
- özdemir özbay, Dünden Bugüne Kafkasya,
- Doç. Dr. Ufuk TAVKUL, Kırım Dergisi, 11 (41-44), 2003, 38-46.ss
- Adilhan Adiloğlu, Karaçay-Malkar Edebiyatı, Karaçay-Balkarlar,
- Tarih, Toplum ve Kültür, Karam Yayınevi, Ankara, 2003
K.E. |