NART MİTOLOJİLERİ - SÖZLÜKÇE

Hazırlayan: Balkar Selçuk

Adıge-Адыгэ : Ana dillerinde çerkeslerin adı.

Ahın-Ахын: Karadeniz. Nart mitolojisindeki en kutsal deniz. Sular Tanrıçası ve Sular ülkesi bu denizin altındadır.

Albeç-Албэч: Nart soyları içerisinde önemli bir hanedan soyu. Ve bu soyun başlatıcısı olan Nart karakterinin adı. İktidar için Ğuaze ailesi ve özellikle de Nart Sosrıko ile mücadele eden bir soy. Meşhur Nart T'ot'ereş'in sülalesi. Anneleri Seteney'in en az kendisi kadar akıllı ve bilici kızkardeşi Nart Bırımbıhhu'tur.

Alec-Алэдж: Adıge dilinde Grekler’in ulusal adı. Nart mitolojisinde adı geçen önemli soylardan birisi. Ve aynı adlı Nart karakterin adı. Alec'lerin Beyaz Sarayı tüm Nartların dünyadaki toplanma yeri kabul edilir. Nart Seteney ve Nart Bırımbıhhu bu ailenin kızlarıdır. 

Aje Ğafe-Ажэ Гъафэ: çerkes kültüründe keçi dansı. Kural tanımazlığı ve denetim dışılığı üstlenmiş bir karakter. Yunan mitolojisindeki Keçi Tanrı Pan'ın benzeri.

Alp-Алп: Adıge Nart Mitolojisinde at cinsi

Aşık-КIэн: Nart çocuklarının en çok oynadıkları çocukluk oyuncağı. Nart Sosrıko, Nart Aşemez, Nart Badinoka başta olmak üzere tüm Nart çocuklarının ilk oyuncağıdır. Aşık koyun ve keçilerin arka ayağından çıkmaktadır. Bu aşıklara çerkesçe'de K'en (КIэн) adı verilmektedir. Büyük baş hayvanların arka ayağından çıkan âşıklara ise Kuard (Кьуард) adı verilmektedir. Türkiye çerkesleri aşıkla çok farklı oyunlar oynaya gelmişlerdir. Bunlardan birisi daha çok kışları oynanan Fehusehulle'dir (Фэхъусэхъулъэ). Daha çok yazın oynanan bir başka oyun ise Dek (Дэк) adlı bir oyundur. Yaz kış en çok oynanan oyun ise Hurey (Хъурэй) adı verilen oyundur. Aşıklar içerisinde elde tutulan ve en çok kullanılanlara Türkçede enek ya da şakka denirken çerkesçe'de bu aşıklara Wane (Уанэ) adı verilir. Türkçe'de aşığın dört yüzeyinin adı aşağıdaki resme göre soldan sağa sırasıyla Aç, tok, bey ve eşek'tir. Aynı yüzeylerin aşağıdaki resme göre çerkesçe adları ise sırasıyla Tzig (Циг), Fehhu (Фэхъу), Bard (Бард), ve Aldc'dır (Алдж). Aşık, çerkes kültüründe fal bakmak (K'en Yidze) için kullanılmıştır. Yine şans oyunlarının ilk aleti de bu aşıklar olmuştur.

Blağue-Благъуэ: Ejderha. Bazı tesktlerde siyah bir adam. Genelde Ejderha kılığında yaşar. Suların başını tutar, insanların kendisine genç kızları vermesi karşılığında onlara su verir. Yedi Yuvar anlamındadır.   

Cemıdejj-Джэмыдэж: Nart Şewey'in atı.

Ğuaze-Гъуазэ: Rehber. Nart'ların en kadim sülalesi. Ğuaze Dade, Wezırmes, Badinoko, Sosrıko ile birlikte Yis ve Yimıs adlı ikizlerin de dahil olduğu Nart sülalesi. Bu sülale Nartların Altın Elma Ağacı'nın muhafızlarıdır. Bu ailedeki tüm karakterler Nartlar’a yolculuklarında rehberlik yaparlar. Hepsi Ğuaze Dade'nin soyundan gelir.

Ğuş’ Baş-Гъущ1 Баш: Lituus, Nart Tlepş tarafından yapılan demir asa. Bu asa Nart Sosrıko tarafından da yapılır. Nart Aşemez'in flütü kaybolup dünya buzul çağına girdiğinde Sosrıko bu asalardan yapıp yola çıkacak Nartlara dağıtmıştır.

Ğuş Vak'a-Гъуш Вакьэ: Demir ayakkabı. Nartlar uzun yolculuklarında bu ayakkabılardan giymektedir. Aşemez'in liderliğinde Nartlar Göksel Ejderha'yı öldürmeye giderken Nart Sosrıko tüm Nartlara birer Ğuj' Vak'a yapmıştır.

Harama Uaşha-Хьарамэ Уащхэ: çerkes Nart mitolojisinde tanrıların, yarı tanrıların, Nartların ve İnsanların karşılaştıkları yer. Genel bir yarı tanrı meclisinin kurulduğu kozmik tepe. Olympos ve Zodyak kavramlarının bileşimi.

Harine Wered-Хэринэ Уэрэд: Grit, Eski Yunanistan, çerkesya ve Kuzey Hindistan'da yaşatılmış bir ritüel, tapınım ve doğum seramonisi içeren Salıncak Türküsü. Uzunyayla çerkeslerinde Hatukoy Adıgecesinde günümüze ulaşmış versiyonları mevcuttur.

Hantse Guaşe-Хьанцэ Гуащэ: Mısır'da İsis, Anadolu'da Demeter, çerkesya'da Seteney ile ilişkilendirilen bereket tanrıçasını sembolize eden süslenmiş kürek. Yağmur dualarında kullanılan bir ritüel.

Heku-Хэку: Denizler ülkesi, Kafkasya

Jan Şerh-Жан Щэрх: Keskin Tekerlek. Sosrıko'yu öldüren tekerlek şeklindeki silah.

Kodes-Кьодэс: Eski çerkesya'da kutsal ormanlar ve koruluklar.

Kolhide: Batı Kafkasya'nın güneyi, en dar anlamda Abhaz ve Ubıh ülkesi. Bazı kaynaklarda Soçi ve Sohum'dan Trabzon'a kadar geniş bir alanı içine alan bölge. çerkes, Laz, Lezgi, Abhaz ve Ubıh kültür alanı.

Nart-Нарт: Sümer mitolojisindeki Annunaki'ler, Hatti mitolojilerindeki Kabirler, Yunan mitolojisindeki Tanrılar ve Tevrat’ta adı geçen Nefilim'ler ile aynı özellikleri taşıyan antropomorfikler. İlkler. Kendi içinde zamansal ve hiyerarşik farklılıklar gösteren, Yispilerden sonra insanlardan önce dünyada hâkim olan insanlar. Yeryüzünde şehirler kuran insanlara bildiği her şeyi öğreten, genelde insanları seven ve dünyadaki düzeni koruyan karkaterlerdir. Doğar, büyür evlenir, yaşar, çoğalır ve ölürler. Varlıkları Altın Elma Ağacına da bağlıdır. Ağacın yok olmasından sonra hızla insanlaşmaya başlarlar. Nasıl yok olacaklarını onlara Ağaç Tanrıçası haber verir. Bazı varyantlar da Ağaç Tanrıçası ve Nart Tlepş’in bebeğinin onlara tarif ettiği kozmik yolu izleyip dünyadan ayrılırlar. Sadece Nart Sosrıko her yıl bir hafta dünyaya geri dönmek için Harama Uaşha'nın yarı tanrılarından izin alır.

Nart Debeç-Нарт Дэбэч: Nart demircisi, Tlepş'in üstadı.

Nart Hudımıjj-Нарт Хъудымыжь: Nart’ların demircisi, Tlepş'in çağdaşı.

Nart Pıce-Нарт Пыджэ: İkiz Nart karakteri, Pızgaşş'ın ikizi.

Nart Pızğaşş-Нарт Пызгъэщ: Pıce'nin ikizi, Nart Tlepş'in ayaklarını kesen karakter.

Nart Yis-Нарт Ис: Nart Yimıs'ın ikizi.

Nart Yimıs-Нарт Имыс: Nart Yis'in ikizi.

Nart Tlepş-Нарт Лъэпщ: Var olan her şeye form verebilen ve daha çok demirciliğiyle anılan Nart karakteri.

Nart Gorgınıjj-Нарт Гуэргуэныжь: Nartların müttefiki, Nartların domuz çobanı, bir Nart Erkeği.

Nart Sos-Нарт Сос: Wezırmes ile aynı kuşaktan bir Nart erkeği.

Nart Ahuemıde-Нарт Ахьуэмыдэ: Bereketle ilişkili Nart kızı.

Nart Bedıhu-Наpт Бэдыху: Vücudundan çıkan sıcaklıkla hastaları iyileştiren Nart kadını

Nart Dahenağue-Нарт Дахэнагъэ: Dağların hâkimi bir Nart kadın karakteri.

Nart Sosrıko-Нарт Сосрыкъуэ: Son kuşak Nart'ların en meşhuru. Nart Seteney ve Nart Wezırmes'in ilk çocuğu. Ğuaze soyunun son erkeği. İktidar için girdiği savaşlarda birçok Nart'ı, Devi ve kahramanı öldürür. Albeç ailesinin en meşhur oğlu Nart T'ot'reş'i de öldürür. Vücudunun çelikten olduğu söylenir. Siyah tenlidir. Demircilikte de ustadır. Ayrıca fırtına ve rüzgarların da hâkimidir. T'ot'ereş'in annesi Nart Bırımbıhu'n planları sayesinde öldürülür. Bazı tekstlerde ölmez, diri diri toprağa gömülür. Ortadoğu'da Marduk, eski Mısır'da Horus gibi karakterlere fazlaca benzer.

Nart Şhağum-Нарт Щхъэгъум: Kalın kafalı anlamında isim. Nart Gorgonıj'ın babası.

Nart Badinoko-Нарт Бэдынокъуэ: Nart Seteney ve Nart Wezırmes'in oğlullarından birisi. Hanedan savaşlarından korunmak amacıyla Nart ülkesi dışında büyütülen bir karakter. Sosrıko'nun kuzeni. Son kuşak Nartlardan biri.

Nart Aşe-Нарт Iэщэ: Nart Aşemez'in babası. Bir dönem Nart meclisininin lideri. Savaşçı ve cesur bir karakter.

Nart Aşemez-Нарт Ащэмэз: Nart mitolojisinde iki ağızlı flütüyle ve göksel Ejderha ile girdiği mücadeleyle dikkat çeken Nart karakteri.

Nart Nesren Jak'e-Нарт Нэсрэн Жьак1э: Yaşadığı dönemde Nart Meclisinin lideri olan ve güneşi bulmak için yola çıktığında kötü bir yarı yanrı olan Marıkо tarafından Kafkas dağlarına zincirlenen Nart karakteri. Onu bu zincirlerden Nart Badinoko kurtarır.

Nart Seteney-Нарт Сэтэней: Alıc ailesinin kızı. Ortanca kuşakta adı geçer Nart Werserıjj'den sonra Nartların bilici ve bilge kadını. Nart Wezırmes'in karısı. Sosrıko, Badinoko ve Şewey gibi karakterleri yetiştiren kadın.

Nart Wezırmes-Нарт Уэзырмэс: Nart Yimıs'ın ikizi. Nart Dade'nin ikiz oğlu. Ğuaze ailesinin önemli karakterlerinden birisi. Nart Seteney'in kocası. Sosrıko ve Badinoko'nun babası. Nart yarı tanrısı Pekue'yi öldürerek yeni bir çağ başlatan Nart meclisinin en önemli liderlerinden birisi. Oğlu Sosrıko ile birlikte Nart mitolojisindeki fırtına tanrısı. Aynı zamanda Yunan mitolojisindeki Poseidon'un muadili.

Nart Bırımbıhhu-Нарт Бырымбыху: Nart Seteney'in kız kardeşi. T'ot'ereş'in annesi. Nart Albeç'in karısı. Bilici ve büyücü bir kadın karakter.

Nart Werserıjj-Нарт Уэрсэрыжь: Nartlar içerisinde ilk kuşakta adı geçen Nartlar’ın en bilge, en bilici kadını. Bereket Tanrısı Nart Thağalec, Hayvanların Tanrısı Nart Amış ve bilicilik tanrısı Nart Mamış'ın annesi.

Nart Khuyijtsuk-Нарт Кьуийц1ык1у: Keloğlan

Nart Şewey-Нарт Щэуей: Nart Seteney tarafından Uaşhamahue dağında buzullar arasında büyütülen Nart karakteri.

Ğurğutama-Гъургъутамэ: Taman Yarımadası

Nartsane-Нартcанэ: Nartlar’ın Kutsal İçkisi-üzüm Şarabı

Nart Kanjj-Нарт Кьанж: Nart Şewey'in babası.

Nart Mığazeş-Нарт Мыгъэзэш: Sular Tanrıça'sının üç kızından birisi. Ğuaze ailesinin gelini. Wezırmes'in annesi, Sosrıko'nun nenesi. Afrodit.

Nart Pekue-Нарт Пэк1уэ: Harama Uaşha'nın bir dönem hakimliğini yapan bir yarı tanrı. Nart Wezırmes tarafından öldürülür.

Nart Mar-Нарт Мар: Bir Nart karakteri. Nart Marıko'nun babası.

Nart Mamış-Нарт Мамыш: Nart Werserıjj'ın üç oğlundan kâhin ve bilici olanı. Sosrıko'nun doğacağını, bu doğumun dünyaya açlık ve kıtlık getireceğini, bu nedenle hazırlık yapmaları gerektiğini söyleyen bilici.

Nart Marıko-Нарт Марыкъуэ: Harama Uaşha'nın bir dönem hâkimi olan yarı tanrısal karakter. Nesren Jak'e'yi Uaşhamahue'ye çiviler.

Nart Set-Нарт Сэт: Son dönem Nartlarından birisi. Kendisi ve oğuları sonu gelmez savaşlarda ölürler.

Nart Jemadu-Нарт Жэмаду: Tuzu bulan Nart. Nartların eski bir geleneği olan Yaşlıları öldürme Meclisi tarafından yaşlandığı için öldürülen Nart karakter. Onun öldürülmesine çok üzülen Nart Sosrıko bu kötü adeti kaldırır.

Naat Peterez- Нарт Пэтэрэз: Bir Nart kahramanı.

Psatha-Псатхэ: Can Tanrısı.

Psırıh Vak'a-Псырых Ваъкэ: Nart Tlepş tarafından yapılan hızlı giden, uçabilen ayakkabılar.

Psıhue Guaşe-Псыхъуэ Гуащэ: Akarsular Tanrıçası. Nart Mığazeş'in annesi. Okyanusların altındaki Sular ülkesi'ni kuran ve orayı yaşanır hale getiren tanrıça. Nart Sosrıko'nun nenesi'nin annesi. Kural koyucu ve uygulayıcı bir karakter. 

Uaşhamahue-Уащхьамахъуэ: Elbrus Dağı

Raş-Ращ: Abhaz Nart Mitolojisinde at cinsi

Şuhlağue-Щухъулъагъуэ: Samanyolu

Thagurmağue-Тхьэгурмагъуэ: Bilici, Kâhin

Tha-Тхъэ: Tanrı

Tha Pelitte-Тхъэ Пэлъытэ: Tanrı gibiler, yarı tanrılar.

Tharıko-Тхьэрыкъуэ: Güvercin, Bilici kadınların eski tradisyonlardaki sembolü. Heredot bu bilici kadınların kökeninin Eski Mısır olduğu kanaatindedir. Nart mitolojisinde Nart Aşemez'e Göksel Ejderha'nın yerini söyleyen kuş.

Tlebıtse-Лъэбыцэ : Tüylü ayak, Nart mitolojisinde geçen yarı at yarı insan şeklinde bir karakter. Nart Bedıhu'n erkek kardeşi. Kentaur.

Thojjey-Тхьожъeй: Nart Sosrıko'nun uçabilen ve konuşabilen atı.

Jıg Guaşe-Жыг Гуащэ: Ağaç Tanrıçası. Söz konusu olan ağaç dünya mitolojisinde hayli önemli yer tutan Hayat Ağacı'dır. Nart mitolojisi ve Kafkas medeniyetlerinde bu ağacın yeri hayli önemlidir. Hatti ve Urartularda bu ağaç hep dikkat çeker. Ağacın kendisi de Tanrıçası da evrenseldir. Bu tanrıça Nart mitolojisine göre ağacın köklerinin ulaştığı her varlığın bilgisine sahiptir. Nartların yok olacağını onlara haber veren de bu Tanrıçadır.

Wud-Уд: Cadı Kadın-Büyücü

Uaşha-Уашхэ: Tümülüs-Tepe

Yinıj- Иныж: Dev, Bazı tekstlerde tek gözlü dev. Nartlar Kafkasya'ya bu devleri öldürdükten sonra yerleşirler.

Yemınej-Йэмынэж: Kronik kötülük, Nart'ların ve özellikle de Nart Thağalec'in rakibi bir mitolojik karakter. Nart Sosrıko tarafından öldürülür.

Yispi- Испи: Cüce

Yispiwune- Испи Унэ: Dolmen-Cüce Evi